Sosyolojide yeni çağ: “Robososyoloji” doğuyor!
Üsküdar Üniversitesi Sosyoloji Kısmı öğretim üyesi Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, teknolojinin süratle şekillendirdiği çağdaş dünyada, yapay zekâ (YZ) ve robot teknolojilerinin toplumsal dinamiklere tesiri ve sosyologların bu alandaki rolünü kıymetlendirdi.
‘Robososyoloji’ üzere yeni alt disiplinler gelişiyor
Günümüzde teknolojik değişimlere bağlı olarak toplumsal etkileşimlerin tarifinin esaslı bir değişim geçirdiğini kaydeden Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, “Artık toplumsal münasebetler yalnızca beşerler ortasında değil, makinelerle de kuruluyor. Bu dönüşüm, makinelerin toplumsal normları nasıl şekillendirdiğini, toplumsal yapıları nasıl dönüştürdüğünü ve insanların makinelerle nasıl bir iş birliği içerisinde olduklarını anlamayı gerektiriyor. Ayrıyeten, makinelerin toplumsal bağlardaki rolünü göz önünde bulundurarak, sosyologların bu yeni toplumsal aktörlerle ilgili etik, kültürel ve toplumsal bağlamda derinlemesine tahliller yapması kıymetli hale geliyor. Bu süreç, sosyolojinin kapsamını genişleterek daha geniş bir çerçevede toplumsal yapıları incelemeyi mümkün kılıyor. Sosyologlar, robotların toplumsal rolleri ve YZ etiği üzerine derinlemesine teorik çalışmalar yaparak, ‘robososyoloji’ üzere yeni alt disiplinlerin gelişmesini teşvik edebilir. Ayrıyeten, teknolojinin demografik, etik ve toplumsal risklerini de ele alarak, toplumları daha kapsamlı bir formda tahlil etmeyi mümkün kılmaktadır.” dedi.
Yapay zeka toplumsal yapıları dönüştürüyor
Sosyolojinin, yapay zekayı yalnızca bir teknoloji olarak ele almadığını; bunun yanı sıra YZ’nin toplumsal yapıları nasıl dönüştürdüğünü, toplumsal eşitsizlikleri nasıl tekrar ürettiğini yahut dönüştürdüğünü inceleyen bir perspektif sunduğunu lisana getiren Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, şöyle devam etti:
“Yapay zeka teknolojileri, yalnızca iş gücü piyasasında değil, birebir vakitte eğitim, sıhhat, hukuk üzere birçok alanda toplumsal dinamikleri değiştirme potansiyeline sahiptir. Sosyologlar, YZ’nin kültürel normlarla ve toplumsal yapılarla nasıl şekillendiğini araştırarak, bu teknolojilerin toplumsal eşitsizlikleri daha da derinleştirip derinleştirmediğini sorgular. Sosyolojik bakış açısı, YZ’nin sadece fonksiyonel değil, tıpkı vakitte toplumsal ve etik sonuçlarını da göz önüne alır. Bu, bilhassa toplumsal adalet, eşitlik ve insan hakları üzere temel sorunların YZ’nin gelişimiyle münasebetini irdelemeyi sağlar. YZ, gelecekteki toplumsal değişimleri iddia etme ve anlamada büyük fırsatlar sunduğundan, bu alandaki sosyolojik araştırmalar, toplumsal yapıların dinamiklerini daha yeterli kavrayabilmemize yardımcı olur. Yani YZ’nin toplumsal hayatı dönüştürmesiyle birlikte, bu dönüşümün toplumsal yansımalarını anlamak için sosyologların katkısına daha fazla muhtaçlık duyuluyor.”
Yapay zeka sosyolojisi yaklaşımları ne?
Yapay zeka sosyolojisinin, son yıllarda bilhassa iki ana yaklaşım etrafında şekillendiğini, bunların hümanist ve post-hümanist yaklaşım olduğunu anlatan Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, “Hümanist yaklaşım, YZ’yi bir toplumsal fenomen olarak ele alır ve onun toplumsal tesirlerini, kültürel boyutlarını, toplumsal eşitsizlikleri nasıl tekrar ürettiğini tartışır. Bu yaklaşıma nazaran, YZ, teknolojik bir araç olmanın ötesinde toplumsal yapıları tekrar şekillendiren değerli bir aktördür. Bu bağlamda, iş gücü piyasasında yaşanan dönüşümler, otomasyon, işsizlik üzere bahislere odaklanılır. Öbür yandan, post-hümanist yaklaşım, YZ’yi yalnızca insanlara hizmet eden bir araç olarak görmektense, onu toplumsal bir aktör olarak kabul eder. Bu yaklaşımda, insan ve insan olmayan varlıkların (makineler, robotlar, yapay zeka) toplumsal etkileşimde eşit derecede tesirli olabileceği vurgulanır. Post-hümanist perspektifte, insan ve teknoloji ortasındaki hudutlar daha flu hale gelir ve makinelerin toplumsal bağlardaki yeri daha derinlemesine sorgulanır.” halinde konuştu.
Yapay zekâ, gelir ve fırsat eşitsizliklerini derinleştiriyor
Yapay zeka ve robot teknolojilerinin gelişiminin, bilhassa gelir ve fırsat eşitsizliklerini derinleştirdiğini kaydeden Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Otomasyon sayesinde, klasik dallarda iş gücü kayıpları artarken, bu durum düşük vasıflı çalışanlar için daha büyük tehditler oluşturuyor. Yüksek dijital marifetlere sahip olanlar, bu yeni teknolojileri kullanarak avantaj elde ederken, düşük vasıflı çalışanlar işsizlik ve düşük fiyatlar üzere zorluklarla karşı karşıya kalıyor. Sosyologlar, bu sürecin sadece ekonomik eşitsizlikleri değil, tıpkı vakitte toplumsal yapıyı da dönüştürdüğünü belirtiyorlar. Teknolojiye sahip olanlar ve dijital hünerlere sahip şahıslar, daha yüksek gelir elde etme talihine sahipken, bu kısımlar toplumda giderek daha büyük bir ekonomik güç oluşturuyor. Bu durum, toplumda gelir uçurumunun daha da açılmasına ve kaynakların dar bir kümede toplanmasına yol açabilir. Bu da toplumsal huzursuzluk ve tansiyonları artırabilir. Sosyologlar ayrıyeten, bu yeni teknolojilerin sırf toplumsal eşitsizlikleri pekiştirmediğini, tıpkı vakitte farklı disiplinlerle yapılan işbirlikleri sayesinde toplumsal olguları daha derinlemesine inceleme fırsatları sunduğunu vurguluyor.”
“Dijiseksüelite” üzere yeni kavramlar ve aile yapısına tesirleri neler?
Disiplinlerarası çalışmaların, toplumsal değişimleri daha hakikat biçimde modellemeye ve toplumsal eğilimleri iddia etmeye yardımcı olabildiğini de lisana getiren Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, “Ancak, bu teknolojilerin kullanımında sırf teknik bilgi değil, birebir vakitte etik ve kültürel bir anlayış da gereklidir. Ayrıyeten yeni periyodun aile ve evlilik üzere kurumlarını etkileyen istikametleri de bulunmaktadır. Örneğin son yıllarda, bizimde üzerinde sıkça değerlendirmelerde bulunduğumuz ‘dijiseksüelite’ üzere kavramlar öne çıkmaya başladı; teknoloji şirketleri, yalnız bireyler için robot-partner tahlilleri sunuyor. Lakin, bu teknolojiler etik, demografik ve toplumsal riskler taşıyor. Tüzel ve felsefi tartışmalar ağırlaşıyor, bilhassa robotların insan münasebetlerine tesiri ve nüfus artışı üzere mevzular gündeme geliyor. Bu bağlamda, multidisipliner bir yaklaşım, bu teknolojilerin toplumsal tesirlerini daha kapsamlı bir halde incelememizi sağlayacaktır.” sözünde bulundu.
Yapay zeka, büyük bilgileri süratli ve tesirli tahlil ediyor
Yapay zekanın, sosyolojik araştırmalarda büyük data setlerini süratli ve tesirli bir biçimde tahlil etme kapasitesine sahip olduğunu da söz eden Prof. Dr. Ebulfez Süleymanlı, şunları kaydetti:
“Bu, toplumsal eğilimlerin süratle belirlenmesini ve iddia edilmesini mümkün kılar. Bilhassa büyük lisan modelleri (LLM) kullanılarak anketler ve metin tahlilleri üzere misyonlar daha süratli ve düşük maliyetle gerçekleştirilebilir. LLM’ler, toplumsal kümelerin (örneğin cinsiyet, milliyet, sınıf gibi) tipik cevaplarını taklit edebilme kapasitesine sahip olduğu için, araştırmalar daha az insan iştirakiyle yapılabilir ve data toplama süreci hızlanabilir. Bunun yanı sıra, YZ’nin sunduğu araçlar, daha geniş ve çeşitli data setlerine erişim sağlayarak, toplumsal değişimleri daha hakikat halde modellemeyi ve toplumsal eğilimleri varsayım etmeyi mümkün kılar. Bu avantajlar, sosyolojik araştırmaların daha kapsamlı, süratli ve gerçek sonuçlar üretmesine imkan tanır.” dedi.
Toplumsal eşitsizlikleri ve önyargıları yine üretebilir
Yapay zekânın en büyük risklerinden birinin, mevcut toplumsal önyargıları pekiştirme potansiyeli olduğunu belirten Prof. Dr. Süleymanlı, “Algoritmalar, bazen data setlerinde yer alan toplumsal eşitsizlikleri ve önyargıları yine üretebilir. Bunun yanı sıra, data erişiminde birtakım toplumsal kümelerin gereğince temsil edilmemesi, YZ’nin aktifliğini sınırlamaktadır.” dedi.
Prof. Dr. Süleymanlı ayrıca, YZ’nin karar alma süreçlerinin şeffaf olmaması ve “kara kutu” sorunu olarak bilinen durumun, sistemin güvenilirliği konusunda önemli kuşkular oluşturduğunu ve toplumsal inanç eksikliğine yol açtığını söz etti.
Sosyologlar yeni metotlar geliştirmeli
Prof. Dr. Süleymanlı, yapay zekâ ve robotların toplumsal tesirlerini anlamak için sırf büyük ölçekli bilgi tahlillerinin kâfi olmayacağını, kültürel ve bağlamsal incelemelerin de kural olduğunu lisana getirerek, “Ağ bilimleri, toplumsal ağ tahlili, nitel araştırmalar ve simülasyonlar üzere usullerle teknolojilerin toplumsal dinamiklere tesiri çok istikametli olarak tahlil edilmelidir. Nitel araştırmalar, bu teknolojilerin dizaynında yer alan kültürel ve toplumsal önyargıları daha derinlemesine sorgulama imkânı sunar.” diye konuştu.
“Yapay zekâ sosyolojisi” dersleri başladı
Yapay zekâ sosyolojisinin, üniversite eğitim programlarında giderek daha fazla yer bulduğunu belirten Prof. Dr. Süleymanlı, bu derslerde YZ’nin sıhhat, eğitim, hukuk üzere alanlardaki tesirleri, algoritmaların toplumsal stereotipleri nasıl yansıttığı ve toplumsal eşitsizliklere katkısı üzere hususların incelendiğini tabir etti. Prof. Dr. Süleymanlı, “Bu dersler, öğrencilere YZ teknolojilerinin toplumsal tesirlerini anlamalarına yardımcı olacak analitik bir bakış açısı kazandırmayı hedeflemektedir.” diyerek kelamlarını tamamladı.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
